قدیمی ترین مجموعه معماری مذهبی در ایران
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است. این مسجد امروز شامل قسمت‌های مختلفی است که هر یک نمایانگر سیر هنر معماری در دوران مختلف پس از اسلام ایران هستند.
قديمی‌ترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است، اما تعميرات و الحاقات آن به دوران‌های بعد به‌خصوص عصر صفويان مربوط می‌شود. گرچه در کاوش‌های باستان‌شناسی آثاری متعلق به دوران آل‌بويه و قرن سوم هجری باز می‌گردد. در همين کاوش‌ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است. بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان که در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته و طی این سال‌ها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. در خصوص این بنای تاریخی که اکنون هزاران سال از ایجاد آن می‌گذرد، گفته می‌شود مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد تاریخی اصفهان در دوران آل‌بویه و پس از آن در دوران حکومت صفویه بر ایران شکل گرفته است.
جغرافیای مسجد جمعه اصفهان
مسجد جمعه اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده، به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است. به‌طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می‌کند.
تاریخچه مسجد جمعه اصفهان
مسجد جامع اصفهان یا مسجد جمعه اصفهان یکی از برجسته‌‌ترین آثار معماری ایران و جهان است و از آنجا که بخش‌های مختلف آن در دوران‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است، چراکه کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و به‌صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد، ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است، اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران‌های بعد به‌خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود.
معماری مسجد جمعه اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است، يکی از بهترين آثاری به‌شمار می‌رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می‌شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسيب فراوان ديده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخش‌هايی از بافت پيرامون آن مربوط می‌کند.
گذرها و معابر گرداگرد مسجد بيانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد. چهار ايوان اطراف ميدان شاخصه شيوه مسجدسازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان‌ها که به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق ناميده می‌شوند با تزئينات مقرنس‌سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می‌کند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشي‌کاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره‌ها نيز مربوط به همين زمان هستند.
قسمت‌های مختلف مسجد جمعه اصفهان
به‌طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخش‌های زير است.
شبستان مسجد
این شبستان که بر ستون‌های مدور استوار است که با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی تزئین شده است. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.
گنبدجنوبی
گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته شده و از نمونه‌های نادر ساختمان‌های عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس‌های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزئینی ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبد شمالی
گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک است در سال ۴۸۱ بنا شده است. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج‌الملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی نسبت می‌دهند.
ایوان درویش
ایوان شمالى مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم و کتیبه گچ‌برى داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوى است. تزئینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى و به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن تاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.
ایوان صاحب
ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبه‌هایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم می‌خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین کتابت شده عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضاء محمدامین اصفهانی نوشته شده است.
با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنایی این ابیات بسیار زیبا مشخص می‌شود:
چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند
ایوان شاگرد
روبه‌روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان فاقد تزئینات کاشی‌کاری است و با مقرنس‌های آجری تزئین شده است. در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه‌ها و کتیبه‌هایی نوشته شده است. از زیباترین کاربندی‌ها را در این ایوان می‌توان مشاهده کرد، کاربندی‌ها است که در ساختمان دلایل ساختاری و انتقال نیرو را از قوس‌ها به زمین بر عهده دارند. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است.
ایوان عمر
در منتهی‌الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان‌محمود آل‌مظفر اشاره می‌کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می‌خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را دربردارد. این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.
بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که قبل از اسلام آوردن لقب الجایتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی ۷۱۰ هجری قمری به چشم می‌خورد. زیباترین منبر منبت‌کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است.
شبستان زمستانی بیت الشتاء
از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت‌الشتاء می‌رسیم که به موجب کتیبه سردر آن در زمان تیموریان به دستور عمادبن‌المظفر ورزنه‌ای ساخته شده است. به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان باشکوه دارای ستون‌های قطور کوتاه و اتاق‌های خیمه‌ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأمین می‌کند.
کتابخانه خواجه نظام‌الملک
شبستان جنوب‌شرقی مسجد که احتمالا کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام‌الملک را دربرداشته در بمباران شهر اصفهان تخریب شده که مجددا به شیوه اول بازسازی شده است. این اثر نفیس و باشکوه به علت داشتن نمونه‌های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. این شهرت و نفاست همه ساله گروه‌های بی‌شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می‌کند، حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده‌اند.
سنگاب‌های مسجد جمعه اصفهان
در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب قراردارند:
سنگاب ایوان درویش
در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشته و بعد به محل کنونی منتقل شده است. قطر دهانه سنگاب ۱۱۵ سانتی‌متر است، ولی نیمی از آن به علت شکستگی از بین رفته است. کتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث است.
آن چه از متن کتیبه بجا مانده به شرح زیر است:
… و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی…
کرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی هرکه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد
سنگاب ایوان صاحب
ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده روبه‌روی آن قرار گرفته است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طراحی شده است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم(ع) به خط ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک، و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های کنگره‌دار بزرگ است.
همچنین روی بدنه سنگاب، کتیبه‌ای به این مضمون نقش بسته است.
وقف شرعی نمود توفیق… استاد امین ولد اسمعیل… فی ۱۱۰۲
دو سنگاب کوچک دیگر هم در مسجد جامع اصفهان وجود دارند که یکی در کنار حوض میان حیاط مسجد، و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.
آرتور پوپ (باستان‌شناس) می‌نویسد:
من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است، چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فناناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از اینکه دیده برهم نهادم، جسدم را در این خاک مقدّس دفن کنند.
محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی‌ثانی فقیه شیعه در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه در این مسجد دفن شده است.
ارزش‌های معماری مسجد جامع
مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار ساله مسجدسازی به‌ویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در بردارد و به همین لحاظ می‌توان بسیاری از سبک‌های تاریخ معماری ایران و کشورهای همسایه را در آن شناسایی کرد. ایجاد انواع جرزهای آجری تزیین شده با نقوش هندسی، ستون‌های آجری با مقاطع مختلف از جمله فرم‌های دوبخشی و سه‌بخشی و چهاربخشی که از ترکیب دایره‌ها به‌دست می‌آید، طاق و چشمه‌های پوششی در انواع روش‌های اجرایی، ایوان‌های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هر کدام، گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به‌صورت دو پوسته پیوسته، نماهای موزون و تزیین شده در اطراف حیاط، سردر‌های ده‌گانه که هر کدام به معبری در اطراف مسجد گشوده می‌شود؛ همه این آثار در ترکیب نهایی مجموعه بی‌نظیری را تشکیل می‌دهد که می‌توان به آن تاریخ پیوسته و دایرة‌المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط به‌ویژه آسیای میانه اطلاق کرد.
از آن گذشته با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به‌وجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل گردید و این شیوه جدید نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) اتخاذ کرد و از آن دوره بیشتر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند و حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد کردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شود. این الگو به سرزمین‌های مسلمان‌نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا کرد؛ بنابراین عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش‌آهنگ را در تاریخ معماری مشرق‌زمین ایفا کرده است. این طرح به‌عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصربه‌فردی در میان مساجد جامع جهانی است که بعدا الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می‌شود.
