«زمستان زیر آتش»؛ میدانی که دنیا را تکان داد
مجله نماوا، ساسان گلفر
این روزها همه‌جا اخبار جنگ روسیه و اوکراین را می‌شنویم و مدام نام این دو کشور در رسانه‌ها تکرار می‌شود. بسیاری درباره‌ی این کشور یا آن کشور اظهارنظر می‌کنند بدون آن‌که به پیشینه‌ی روابط آن دو اشاره کنند. گاهی این اشاره نکردن عمدی است، اما در بسیاری موارد، معلوم است گوینده واقعاً نمی‌داند پیش از این چه اتفاقی افتاده و بین دو کشور چه گذشته است. ماجرا البته مفصل است و ریشه‌های آن را باید در رخدادهای یک قرن پیش جست‌وجو کرد یا لااقل مسائل سی سال گذشته روسیه و اوکراین را بررسی کرد و چندین مرحله تحول روابط آن‌ها را در نظر گرفت؛ اما بعضی از نقاط عطف آن در دهه‌ی گذشته‌اند که اطلاع عمیق و دقیق از آن‌ها به درک و تحلیل مسئله بسیار کمک می‌کند. مستند «زمستان زیر آتش: نبرد اوکراین برای آزادی»/ Winter on Fire: Ukraine’s Fight for Freedom از جمله آثار سینمایی است که یک نقطه‌ی عطف بسیار مهم از تحولات دوران معاصر اوکراین را پوشش داده و آن را به شیوه‌ای بسیار جذاب و هیجان‌انگیز به نمایش گذاشته است که بی‌شباهت به یک فیلم داستانی اکشن یا دلهره‌آور نیست.
«زمستان زیر آتش» محصول مشترک سال ۲۰۱۵ اوکراین، انگلستان و ایالات متحده را یوِگنی آفینیوسکی کارگردانی کرده که روس و زاده‌ی کازان فدراسیون روسیه اما ساکن آمریکاست. او در این فیلم به دوره‌ای تقریباً صد روزه در پایان سال ۲۰۱۳ و ابتدای ۲۰۱۴ میلادی در شهر کیِف، پایتخت اوکراین پرداخته و مخصوصاً رویدادهایی را پوشش داده است که در میدان استقلال کیِف اتفاق افتاده است؛ داستان مقاومتی که دنیا را تکان داد و نام میدان (Maidan) را در تاریخ معاصر ماندگار کرد. (این نام مشترک با زبان فارسی یکی از نشانه‌های اشتراکات فرهنگی و زبانی مردم آن منطقه و ساکنان سرزمین‌هایی همچون گرجستان، اوکراین، کریمه، اوستیا و کرواسی با مردم ایران است و از جمله ۱۰ تا ۲۰ درصد واژگان مشترک زبان آسی یا آلانی با فارسی که در مستند کوچکترین اشاره‌ای به آن نشده است و پرداختن به آن در این مجال ممکن نیست.)
سنگرهای خیابان
مستند «زمستان زیر آتش» وقایع‌نگاری رخدادهایی است که در فاصله‌ی ۱۸ نوامبر ۲۰۱۳ تا ۲۲ فوریه ۲۰۱۴ خیابان‌های مرکزی شهر کیِف را در مدت ۹۳ روز به مرور به سنگر و میدان شهر را به میدان جنگ تبدیل کرد. فیلم در یک سیر روایی ۱۰۲ دقیقه‌ای و به ترتیب زمانی، بعد از مقدمه‌ای بسیار کوتاه برای تشریح موقعیت تاریخی و جغرافیایی ماجرا، نشان می‌دهد که چگونه یک فراخوان ساده از مردم بی‌علاقه به سیاست که برای درخواست پیوستن اوکراین به اتحادیه‌ی اروپا (طبق وعده‌ی انتخاباتی ویکتور یاناکویچ رئیس‌جمهور وقت اوکراین) در میدان استقلال گرد هم بیایند به یک خواست سیاسی تبدیل شد و بعد، مرحله به مرحله تداوم یک حرکت اجتماعی و تحولات آن از یک راهپیمایی ساده به اعتراض خشونت‌بار، سرکوب شدید، بازداشت و پیگرد، ضرب‌وشتم، به گلوله بستن مردم و در نهایت یک نبرد مرگبار خیابانی و سرانجام فرار رئیس‌جمهور یانوکویچ به روسیه و درخواست پناهندگی او به ولادیمیر پوتین و اعلام انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری را به نمایش می‌گذارد.
روایت دست اول فیلم با استفاده از تصاویری که بیش از بیست تصویربردار مختلف با امکانات گوناگون و معمولاً دوربین گوشی‌های شخصی گرفته‌اند و ترکیب آن با تصاویری از شخصیت‌های حاضر در آن صحنه‌ها که بعداً درباره‌ی تجربیات آن روزهای خود صحبت کرده‌اند، پدید آمده است. شخصیت‌های گوناگونی در این تصاویر معرفی می‌شوند و تماشاگر مستند با نام آن‌ها آشنا می‌شود؛ از دانش‌آموزی دوازده ساله که مدام در صحنه‌ی اعتراض حضور داشت و آرشیتکت، تاجر، وکیل، منتقد هنری تا خواننده، نگهبان صومعه گنبد طلایی میکائیل مقدس، اسقف اعظم کیِف، مفتی مسلمانان را می‌بینیم که مقابل دوربین صحبت می‌کنند و حتی با بعضی از افرادی که جان خود را در میدان از دست دادند، آشنا می‌شویم. ویتالی کلیچکو قهرمان سابق بوکس حرفه‌ای را که این روزها در مقام شهردار کیِف گاهی با مسلسل سنگین در اخبار ظاهر می‌شود، در آن مستند می‌بینیم که وقتی هنوز شهردار نبود به عنوان یکی از رهبران مخالفان حتی از سوی مردم شهر که خیال می‌کردند یکی از سازشکاران است، هو شد؛ فرار یاناکویچ را با کمک تصاویری می‌بینیم که دوربین‌های مراقبتی فرودگاه ثبت کرده‌اند و همچنین نمایندگان پارلمان که برای تصویب قوانین «قرون وسطایی» به شیوه‌ی قرن شانزدهم با دست بلند کردن رأی می‌دهند و شخصیت‌های سیاسی دیگر مانند ولادیمیر پوتین، آنگلا مرکل و کاترین اشتون که تصاویر آرشیوی خبری آن‌ها برای توضیح رویدادهای پیچیده و چندجانبه‌ای که در جریان بود مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از تک‌گویی‌های فیلم گرچه بر زبان افراد عادی می‌آیند و با لحنی عادی بیان می‌شود، شکلی دراماتیک و حتی حماسی به خود می‌گیرد. مفتی مسلمان می‌گوید: «حتی به سمت کشیش‌ها شلیک می‌کردند، برای این قاتل‌ها هیچ مقدساتی معنا نداشت؛ کشتن مردان خدا همان‌قدر برایشان راحت بود که دیگرانی که در میدان می‌کشتند.» زنی اشاره می‌کند که «کدام کلامی می‌تواند مادری را توصیف کند که چنین مردی را در دامانش بزرگ کرده؛ یک نفر که عمداً آدمی را که دارد به دوست زخمی‌اش کمک می‌کند، هدف قرار می‌دهد؟» و مبارزی که می‌پرسد: «شما را مادر زاییده یا گرگ؟ چطوری می‌توانید با مردم خودتان این کار را بکنید؟»
از اندازه‌ی نماهای آرشیوی یا اتفاقی کاملاً دقیق و به‌جا استفاده شده است. مثلاً درست در جای لازم کلوزآپ‌هایی از چهره‌ی نیروهای یگان ویژه می‌بینیم که حتی از پشت نقاب‌هایشان هم پیداست وحشت‌زده‌اند یا جوان‌هایی که در نیروهای امنیتی خدمت می‌کنند و شرمسار سر به زیر انداخته‌اند. در چند مورد تمهیدات تدوینی سکانس‌های برجسته و فوق‌العاده‌ای ساخته است، نمونه‌اش روز ۸۲ ماجرا (۱۰ فوریه ۲۰۱۴) است که به شکل یک سکانس مونتاژی عرضه می‌شود. تدوینگر از موسیقی «اتود انقلابی» که با یک پیانو زهواردررفته وسط خیابان اجرا می‌شود، استفاده و در تدوینی موازی از کاراکترهای مختلف، پرنده‌ها، پلیس، یک پدر پراحساس… در ترکیب با گفتار شاهدان به عنوان گفتار روی متن، تلاش کرده است تا یک «ملت تحسین‌برانگیز» را به نمایش بکشد.
داستان هیجان‌انگیز
یوِگنی آفینیوسکی کارگردان و دِن تولمور نویسنده‌ی فیلمنامه‌ی «زمستان زیر آتش: نبرد اوکراین برای آزادی» برای این فیلم در سال ۲۰۱۶ نامزد جایزه اسکار بهترین مستند بلند شدند. فیلم همچنین نامزد چند جایزه‌ی معتبر دیگر مانند پرایم‌تایم اِمی و برنده جایزه‌ی بهترین مستند جشنواره تورنتو ۲۰۱۵ و جایزه آکادمی علوم و هنرهای تلویزیونی در رشته مستند شد.
با آن‌که دامنه‌ی زمانی روایت این فیلم مستند بسیار محدود است و دید جامعی نسبت به تحولات دهه‌ی اخیر اوکراین به تماشاگر نمی‌دهد، اما در بیان جزئیات رویدادی که با برجا گذاشتن ۱۲۵ کشته، ۶۵ مفقود و ۱۸۹۰ مجروح زندگی یک ملت را دگرگون کرد، بسیار عالی عمل می‌کند و تاریخی سه ماهه را به شکل یک داستان هیجان‌انگیز و بسیار پرتنش سه‌پرده‌ای برای تماشاگر زنده می‌کند. طبیعی است که با توجه به ماهیت گزارشی تصاویر فیلم و ثبت اتفاقی لحظه‌ها نمی‌توان انتظار قاب‌بندی‌های چشم‌نواز و ترکیب‌بندی‌های هنرمندانه از فیلم داشت، اما انتخاب نماهای درست، تدوین پویا، زمان‌بندی دقیق، در مواردی استفاده از نمودارهای گرافیکی برای تشریح فضا و حرکت و همچنین موسیقی زیبایی که یاشا کلِب برای مستند ساخته، باعث شده است تا این مستند علاوه بر جنبه‌ی اطلاع‌رسانی و آگاهی بخشی تاریخی، یکی از آثار جذاب و به یاد ماندنی ژانر مستند باشد.
تماشای «زمستان زیر آتش: نبرد اوکراین برای آزادی» در نماوا
نوشته «زمستان زیر آتش»؛ میدانی که دنیا را تکان داد اولین بار در بلاگ نماوا. پدیدار شد.
